Андреј Тарковски – „Која е смислата на уметноста?“

Во филмот „Жртва“, во една сцена таткото му зборува на синот: „Не плаши се, сине! Никаква смрт не постои. Вистина е дека постои страв од смртта, и тој нам ни е толку одбивен, тој страв, што многумина ги тера почесто да прават нешта кои луѓето не би требало да ги прават…“

ЗА ДЕСТВОТО, ЗА ДОМОТ…

Доста добро се сеќавам на своето детство. Тоа за мене е најважно – тие години се најважните во мојот живот. Впечатоците од детството ми се поважни од сите други стекнати подоцна, во зрелото доба, кога сум пораснал…

Живеев со мајка ми, баба ми и сестра ми. Семејство без маж. Тоа суштински влијаеше врз мојот карактер.

Домот. Домот на моето детство – тоа е мал имот на 90-100 километри од Москва, недалеку од селото Игњатјево, каде живеевме неколку години пред војната, 1935/36/37…

Тоа беше тешко време. Мене секогаш ми недостигаше татко. Кога татко ми си замина од нашето семејство, имав три години. Животот беше необично тежок, во секоја смисла. Но, сепак, во животот имам многу добиено. За најдоброто што го имам во животот, за тоа што станав режисер – сето тоа ѝ го должам на мајка ми.

Своевремено имам преживеано доста тешки моменти. Генерално, како млад западнав во многу лошо друштво. Мајка ми ме спаси од тоа на многу чуден начин – ме запиша на геолошка експедиција. Работев таму, во тајгата, на Сибир. И тој период ми е зачуван како најубаво сеќавање во мојот живот. Тогаш имав 20 години.

ЗА ТАТКОТО…

Голема улога во мојот живот, секако, одигра фактот дека мојот татко е поет. Огромно влијание врз мене изврши и неговата поезија и неговиот поглед на руската книжевност и уметност. Мојот татко денес, неспорно, е најголемиот руски поет. Надвор од секаков сомнеж. Со огромен духовен потенцијал. Поет кому најважна му е неговиот внатрешен духовен концепт за животот. Тој никогаш ништо не напишал само за да се прослави. Имаше период кога стиховите на Арсениј Александрович Тарковски не се печатеа, тогаш Жданов управуваше со културата. Стиховите на татко ми неодамна почнаа да се печатат…

Ме прашуваат дали жалам што не станав музичар, диригент (би сакал да бидам диригент) или сликар. Да, сега жалам за тоа. Ми се чини дека би ми било полесно самиот да се бавев со музика. Но, во детството не сакав да бидам ни музичар, ниту уметник. Не. Во детството мојот начин на живот беше како растение. Малку размислував, а повеќе чувствував и впивав. Детството секогаш е прекрасно – колку и да било лошо или добро, тоа за нас секогаш останува најсреќното доба.

ЗА ФИЛМОТ…

Никогаш не сфатив што е филмска уметност. Многумина кои учеа во Институтот за филм веќе знаеја што е тоа. За мене беше загатка. Згора на тоа, кога го завршив филмскиот институт, воопшто не знаев што е филм, не го чувствував. Не го гледав во него мојот повик.

Имав чувство дека ме научиле на некој занает, сфаќав дека постои некаков фокус во таа професија, но дека е можно со помош на филмот да се приближиш до поезијата, музиката, литературата – немав такво чувство. Немав. Филмот „Иваново детство“ почнав да го снимам, во суштина, не знаејќи што е режија. Тоа беше потрага, по осет. Пробував. Барав некои моменти на допир, поврзување со поезијата. После тој филм почувствував дека со помош на кинематографијата може да се достигне некаква духовна супстанца.

Затоа, искуството со „Иваново детство“ за мене беше исклучително важно. Пред тоа воопшто не знаев што е филмска уметност. И сега ми се чини дека тоа е една голема тајна. Впрочем, како и секоја уметност. Дури во „Носталгија“ почувствував дека кинематографијата е способна во голема мера да ја изрази душевната состојба на авторот. Претходно не ни претпоставував дека тоа е возможно.

Во последно време, тежев кон сè поголема едноставност во филмот. Ми се чини дека во „Сталкер“ и во „Носталгија“ добив некаков аскетизам во композицијата. Мене многу подраг ми е микро отколку макросветот. На пример, сакам ограничен простор. Многу ми се допаѓа односот кон просторот кој го имаат Јапонците, нивната умешност во мал простор да најдат одраз на бесконечноста… И водата за мене е одраз. Но, не само тоа. Може да биде и некое древно сеќавање. Водата, реката, потокот – тие мене многу ми говорат. Како режисер, мене ми е многу важно искуството и филмовите на Довженко. Мој учител беше Михаил Ром. Е тоа се вика учител. Тој човек шест години ме подучуваше на Институтот. Но најважно од сè – ме научи да бидам тоа што сум. Имам обврска да го нагласам тоа кога зборувам за мојот учител Ром.

Филмот, веројатно, е најнесреќната од сите уметности. Филмот го користат како гума за џвакање, како цигари, како нештата кои се купуваат. Затоа е прифатен ставот: за да биде филмот добар, мора да се продава. Но, ако за филмот размислуваме како за уметност, претходно споменатиот пристап е апсурден. Јас не сум од оние режисери кои се гордеат со својот комерцијален успех. Но, не се жалам на својата судбина. Тоа беше само на почетокот. После тоа, појавата на секој нов филм наидуваше на интерес кај гледачите. Денес не можеме да сметаме дека милиони гледачи ќе гледаат само добри филмови. Многу е тешко да им влезеш во кожа на гледачите и да го погледнеш филмот со нивни очи. Мене ми се чини дека тоа не е ни потребно. Единствен пат на режисерот до публиката е да биде тоа што е.

ЗА СЕБЕСИ, ЗА ЉУБОВТА, ЗА ЖЕНИТЕ, ЗА ТАТКОВИНАТА, ЗА ЧОВЕЧКОТО ИСКУСТВО…

Јас толку не размислувам за стварноста, колку што се трудам да ја почувствувам – кон неа се однесувам како животно, како дете…

Ми се чини дека недоволно се сакам себеси. Оној кој недоволно се сака себеси, не ја знае целта на своето постоење, и по мое мислење, не може да ги сака другите. Изгледа дека недоволно се сакам себеси и поради тоа недоволно ги сакам другите кои се околу мене. Јас имам една доста сериозна мана – нетрпеливоста. Сакам да се спасам од неа, но се плашам дека нема да успеам во тоа. Ми недостига трпеливоста која доаѓа со зрелоста. Поради тоа многу страдам и мислам дека токму тоа не ми дозволува кон луѓето да се однесувам со повеќе симпатија. Уморен сум од луѓето…

Јас не сум весел човек. Како што гледам, сега не е време за многу смеа. Не ми се допаѓа да се смеам. Ако одеднаш почнам да се смеам, во истиот миг почнувам да се контролирам себеси, чувствувајќи дека не е во ред да се смееш.

Јас себеси воопшто не си се допаѓам. Незадоволството од самиот себе ми помага да се тргнам од себеси и сила да барам не само во себе, туку и во она што ме опкружува, што е над мене…

Тешко ми е да го замислам внатрешниот свет на жените, но ми се чини дека тој мора да биде поврзан со светот на мажите. Осамена жена – тоа не е нормално нешто. Ако светот на жените е одвоен од светот на мажите, тоа значи дека меѓу нив нема ништо заедничко. Ако светот не стане заеднички, односите се безнадежни. Денешните односи го менуваат целиот внатрешен свет, а воопшто не ми е јасно поради што е сето тоа. Во секој случај, убеден сум дека внатрешниот свет на жената многу зависи од чувствата кои таа ги има кон мажот, затоа што женското чувство е целосно. Таа е симбол на љубовта, а љубовта, според мое мислење, во секоја смисла е највозвишеното нешто кое човек го има на земјата…

Многу ја сакам својата земја и не можам да замислам како е долго да живеам надвор од неа. Исклучително го сакам селото во кое живеев и кое го нарекувам своја родина. Не знам зошто, но моето село го сакам повеќе од Москва во која долго живеев. Знам дека сакам да живеам во природа, да бидам поблиску до природата. Тоа што луѓето се принудени да живеат во големите градови – тоа е последица на развојот на нашата цивилизација, но изгледа дека човештвото од самиот почеток направило многу грешки…

Уште една многу важна тема за мене е искуството. Не можеме да го користиме искуството на нашите претци. Тоа би било премногу едноставно. Не можеме да го пренесеме своето искуство на другите. И не можеме да натераме човек да чувствува поинаку од она кое го чувствува самиот. Тој мора да го живее својот живот.

ЗА УМЕТНОСТА…

Пред сè, треба да се запраша човек што е тоа уметност? Дали му служи на човековиот духовен развој или е соблазна – она што во рускиот јазик се нарекува „прелест“. Тоа е тешко да се распознае. Толстој сметал дека за да им служиме и да ги оствариме личните највисоки цели, не е потребно да се бавиме со уметност, туку треба да се занимаваме со самоусовршувањето…

За да изградиме концепт за уметноста, пред сè треба да одговориме на едно многу поважно прашање: „Која е смислата на нашето постоење?“ По мое мислење, смислата на нашето постоење, овде на Земјата, е духовното издигнување. Тоа значи дека и уметноста треба да му служи на тоа…

Ако најдам некој друг принцип, тогаш и на концептот за уметноста треба да му пријдам на друг начин. Но, бидејќи смислата на нашето постоење ја дефинирам вака, верувам дека уметноста треба да му помага на човекот во неговиот духовен развој. Уметноста треба да му помогне на човекот духовно да се промени, да израсне…

Постоеше и такво гледиште: уметноста, исто така, е сознајна како и секоја друга (интелектуална, духовна) форма на живот на нашата планета (уметноста како знаење и просветлување). Но, јас воопшто не верувам во големите можности на знаењето. Знаењето сè повеќе и повеќе ги одвлекува луѓето од главната цел, од основните мисли. Колку повеќе знаеме – толку помалку знаеме. Ако, на пример, се задлабочиме, тоа нам ни пречи да бидеме широкогледи. Уметноста му е потребна на човекот за духовно да се вивне, да се извиши над самиот себе, користејќи ја својата слободна волја…

Уметникот секогаш чувствува притисок, некаков немир. Мислам дека во идеални услови уметникот едноставно не би можел да твори. Не би имал простор да дише. Уметникот мора да чувствува некаков притисок. Не знам точно каков, но потребен е. Ако светот е во ред, во хармонија, тогаш уметноста не му е потребна на светот. Можеме да кажеме дека уметноста постои само затоа што светот е лошо устроен.

ЗА НАЈВАЖНОТО…

Секој уметник, во секој жанр, стреми да го изрази, пред сè, човековиот внатрешен свет. Неочекувано и за себе, открив дека сите овие години правам едно исто: се обидувам да раскажам приказна за човековиот внатрешен конфликт – помеѓу духот и материјата, помеѓу духовните потреби и неопходноста да се суштествува во овој материјален свет. Тој конфликт е најважен затоа што од него се раѓаат сите проблеми со кои се соочуваме во текот на животот…

Ми се чини, може да се каже, дека како резултат на историскиот процес настанала огромна разлика меѓу духовниот развој и материјалниот, научниот. И во тоа лежи причината за денешната драматична положба на нашата цивилизација. Ние стоиме на граница на атомска катаклизма, а тоа е последица токму на расцепот помеѓу духовното и материјалното…

Лицето на светот веќе е изменето. Никој не го спори тоа. Но, еве едно прашање: „Ако човекот цело време го менува изгледот на светот, зошто тогаш тој свет, илјадници години подоцна, се нашол во толку драматична положба?“ Ми се чини дека е така затоа што човекот, пред да го промени светот, треба прво да ја промени својата суштина, својот сопствен свет. Ете во тоа е проблемот. Таков е впечатокот – ние сакаме да ги учиме другите, а не сакаме самите да учиме.

Кога ме прашуваат: „Може ли уметноста да го промени светот?“, одговарам – „Пред да почнам да менувам било што, морам себеси да се променам, морам да станам подобар. Само после тоа можеби ќе можам да бидам корисен“. Додека луѓето во општеството не почнат да се развиваат хармонично, додека човештвото не почне духовно да се развива, човекот нема да пронајде мир и неговата судбина ќе биде трагична. Работата е во тоа да се врамнотежат духовните со материјалните потреби. А како можеме да сметаме на некакви промени, ако самите не чувствуваме дека духовно сме се издигнале? За да ги преобразиш и другите, а не само себеси, трба да принесеш жртва – само тогаш ќе можеш да им служиш на луѓето.

ЗА КРАЈОТ…

Јас не би можел да живеам кога би ја знаел својата судбина. Според својата прилика, животот губи секаква смисла ако знам како ќе заврши – секако, мислам на својата лична судбина. Во тој детал постои некаква неверојатна, нечовечка великодушност на некој, пред кого човек се чувствува како детенце, истовремено незаштитен и заштитен. Тоа е направено за нашето знаење да остане нецелосно, за да не се осквернави бесконечноста, да остане надеж. Незнаењето е благородно. Знаењето е вулгарно.

(од интервју со Тарковски направено 1984 година, објавено во списанието „Страна и мир“)